Geçmişten Günümüze İpek Yolu’nun Önemi ve Tarihçesi

İpek Yolu, Çin’den başlayarak Orta Asya, Orta Doğu ve Avrupa’ya kadar uzanan antik ticaret yolları ağının adıdır. M.Ö. 2. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlanan bu güzergâh, sadece ipek değil, baharat, cam, kâğıt, değerli taşlar ve kültürel fikirlerin de taşındığı bir etkileşim yoluydu. Doğu ile Batı arasında ekonomik, kültürel ve diplomatik bağların kurulmasında büyük rol oynamıştır. Bugünkü “Kuşak ve Yol Girişimi” gibi projeler, bu tarihi mirası modern dünyada yeniden canlandırmayı amaçlamaktadır.

MÖ 2. yüzyıldan 15. yüzyıl ortalarına kadar aktif olan Asya ticaret yolları ağının adıdır. Karadan 6.400 kilometreden (4.000 mil) fazla bir mesafeye yayılan bu yol ağı, Doğu ve Batı dünyaları arasında ekonomik, kültürel, siyasi ve dini etkileşimlerin sağlanmasında merkezi bir rol oynamıştır. “İpek Yolu” terimi 19. yüzyılın sonlarında ortaya atılmıştır, ancak 20. ve 21. yüzyıldaki bazı tarihçiler bu kavramın yerine “İpek Rotaları” terimini tercih eder; çünkü bu tanım, Orta, Doğu, Güney, Güneydoğu ve Batı Asya’nın yanı sıra Doğu Afrika ve Güney Avrupa’yı birbirine bağlayan karmaşık kara ve deniz yolları ağını daha doğru şekilde tanımlar. Hatta bazı akademisyenler “İpek Yolu” kavramını eleştirir ya da tamamen reddeder; çünkü bu terimin, Avrasya’nın iki ucundaki yerleşik ve okuryazar imparatorluklara ayrıcalık tanıdığını, göçebe toplumların katkılarını göz ardı ettiğini savunurlar. Ayrıca, bu klasik tanım Hindistan ve İran gibi medeniyetleri ikinci plana atar.

İpek Yolu adını, Çin’de üretilen ve son derece kârlı olan ipek kumaş ticaretinden alır. Bu ağ, Batı’da Roma İmparatorluğu’nun yükselişi ve Doğu’da Han Hanedanı’nın (MÖ 202 – MS 220) Orta Asya’ya doğru genişlemesiyle, MÖ 1. binyılın sonlarında ortaya çıkmıştır. Çinliler, ticaret ürünlerinin güvenliğiyle yakından ilgilenmiş ve İpek Yolu’nun korunmasını sağlamak amacıyla Çin Seddi’ni genişletmişlerdir. MS 1. yüzyıla gelindiğinde Çin ipeği, Roma, Mısır ve Yunanistan’da oldukça rağbet görüyordu. Doğu’dan gelen diğer değerli ürünler arasında çay, boyalar, parfümler ve porselen yer alırken, Batı’dan ihraç edilen ürünler arasında at, deve, bal, şarap ve altın bulunuyordu. Ticaret yalnızca tüccarlara büyük zenginlik kazandırmakla kalmadı, aynı zamanda kâğıt ve barut gibi malların yayılması, Avrasya’da ve ötesinde siyasi tarihin gidişatını büyük ölçüde etkiledi.

İpek Yolu, kıta genelinde büyük siyasi değişimlerin yaşandığı uzun bir dönem boyunca kullanılmıştır. Bu süreçte Kara Ölüm (veba) ve Moğol fetihleri gibi önemli olaylar yaşanmıştır. Ağ, oldukça dağınık yapıdaydı ve güvenlik zayıftı; yolcular, sürekli haydutlar ve göçebe saldırganlar ile karşı karşıya kalıyor, çorak arazilerde uzun mesafeler kat ediyordu. Tüm yolu baştan sona kat eden çok az kişi vardı; bunun yerine, güzergâh boyunca farklı noktalarda konumlanmış aracılar zinciri üzerinden ticaret yapılırdı. Malların yanı sıra, Budizm başta olmak üzere dinî, felsefi ve bilimsel düşünceler de bu ağ üzerinden benzeri görülmemiş şekilde yayıldı ve yerel toplumlar tarafından sentezlendi. Aynı şekilde, birçok farklı topluluktan insan bu yolları kullandı. Veba gibi hastalıklar da İpek Yolu üzerinden yayılarak Kara Ölüm’e katkıda bulunmuş olabilir.

1453’ten itibaren Osmanlı İmparatorluğu, kara yolları üzerindeki kontrolü ele geçirmek için diğer barut imparatorluklarıyla rekabete girdi. Bu da Avrupalı devletleri alternatif yollar aramaya yöneltti ve kendi ticari partnerleri üzerinde baskı kurmalarına olanak sağladı. Bu süreç, Coğrafi Keşifler Çağı’nın, Avrupa sömürgeciliğinin ve küreselleşmenin hız kazanmasının başlangıcını oluşturdu. 21. yüzyılda “Yeni İpek Yolu” terimi, tarihî ticaret yolları üzerinde gerçekleşen büyük altyapı projeleri için kullanılmaktadır. Bunlar arasında en çok bilinenleri Avrasya Kara Köprüsü ve Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi’dir (BRI). UNESCO, 2014 yılında İpek Yolu’nun Chang’an-Tienshan Koridoru’nu Dünya Mirası ilan etti, 2023’te ise Zarafşan-Karakum Koridoru’nu bu listeye ekledi. Fergana-Sırderya Koridoru, Hindistan ve İran bölümleri ile Çin’deki kalan alanlar ise hâlâ aday listelerdedir.

Halk arasında yaygın inanışın aksine, İpek Yolu hiçbir zaman Çin’i Akdeniz’e bağlayan tek bir doğu-batı güzergâhı değildi. Moğol İmparatorluğu öncesinde sınırsız bir ticaret de söz konusu değildi. Bu, birbirine bağlı birçok rotadan oluşan bir ağdı. Hatta genellikle İpek Yolu ile anılan Marco Polo bile bu terimi hiçbir zaman kullanmamıştır; zira bu kavram daha sonra ortaya çıkmıştır.

İpek Yolu İsminin Tartışmalı Geçmişi

İpek Yolu adını, ilk olarak Çin’de geliştirilen ve son derece kârlı olan ipek ticaretinden alır; bu ticaret, ticaret yollarının kapsamlı kıtalararası bir ağa dönüşmesinin başlıca nedenlerinden biriydi. “İpek Yolu” ifadesi Almanca “Seidenstraße” (kelime anlamıyla “İpek Yolu”) teriminden türetilmiştir ve bu terim, 1868 ile 1872 yılları arasında Çin’e yedi keşif gezisi yapan Ferdinand von Richthofen tarafından 1877 yılında popülerleştirilmiştir. Ancak bu terim, bundan on yıllar önce de kullanımdaydı. Bazen “İpek Rotası” gibi alternatif çeviriler de kullanılır. 19. yüzyılda türetilmiş olmasına rağmen, “İpek Yolu” ifadesi akademide ve halk arasında ancak 20. yüzyılda geniş çapta kabul görmüştür. Bu ismi taşıyan ilk kitap, 1938 yılında İsveçli coğrafyacı Sven Hedin tarafından yazılmıştır.

Ancak “İpek Yolu” teriminin kullanımı eleştirilere de maruz kalmıştır. Örneğin Warwick Ball, Çin ile yapılan ipek ticaretine kıyasla Hindistan ve Arabistan üzerinden yapılan deniz yolu baharat ticaretinin Roma İmparatorluğu ekonomisi için çok daha önemli olduğunu savunur. Deniz yoluyla yapılan bu ticaret çoğunlukla Hindistan üzerinden yürütülmüş, kara yoluyla ise Soğdlar gibi birçok aracı tarafından gerçekleştirilmiştir. Hatta Ball, bu tüm kavramı modern akademinin bir “miti” olarak tanımlar ve Doğu Asya’dan Batı’ya kadar malların serbest dolaşımının Moğol İmparatorluğu dönemine kadar mümkün olmadığını öne sürer. Doğu-Batı ticaretinden bahseden geleneksel yazarlar Marco Polo ve Edward Gibbon’ın hiçbir rotayı özellikle “ipek yolu” olarak adlandırmadıklarını da belirtir. William Dalrymple ise, modern öncesi dönemde deniz yoluyla seyahatin kara taşımacılığına göre beşte bir maliyetle gerçekleştiğine dikkat çeker ve 13. yüzyıldan önce Hindistan merkezli, Roma’dan Japonya’ya kadar uzanan bir “Altın Yol”un önceliğini savunur.

İpek Yolu’nun güney kesimleri, yani Khotan’dan (Xinjiang) Çin’in doğusuna kadar uzanan kısımlar, ilk olarak ipek değil, yeşim taşı ticareti için kullanılmıştır ve bu kullanım MÖ 5000 yılına kadar uzanır; bu yollar hâlâ aynı amaçla kullanılmaktadır. Eğer ipek ticareti çok daha büyük bir coğrafi alana yayılmamış olsaydı, “İpek Yolu” yerine “Yeşim Yolu” terimi daha uygun olurdu; nitekim bu terim günümüzde Çin’de kullanılmaktadır.

İpek Yolunun Geçtiği Rotalar

İpek Yolu, birkaç farklı güzergâhtan oluşuyordu. Çin’in eski ticaret merkezlerinden batıya doğru uzandıkça, kara yoluyla kıtalararası ilerleyen İpek Yolu, Taklamakan Çölü ve Lop Nur’un çevresinden dolaşarak kuzey ve güney rotalarına ayrılıyordu. Bu güzergâhlardaki tüccarlar, malların nihai varış noktalarına ulaşmadan önce defalarca el değiştirdiği “aktarmalı ticaret” (relay trade) sistemine dahil oluyorlardı.

Kuzey Rotaları

Kuzey rotası, Çin’in eski başkenti olan ve Daha Sonraki Han döneminde doğuya, Luoyang’a taşınan Chang’an’dan (günümüzde Xi’an olarak bilinir) başlıyordu. Bu rota, MÖ 1. yüzyıl civarında, Han İmparatoru Wudi’nin göçebe kabilelerin tacizine son vermesiyle birlikte tanımlanmıştır.

Kuzey rotası, Shaanxi Eyaleti’nden başlayarak Gansu eyaleti üzerinden kuzeybatıya ilerliyor ve burada üç kola ayrılıyordu: Bunlardan ikisi, Taklamakan Çölü’nün kuzey ve güneyindeki dağ sıralarını izleyerek Kaşgar’da tekrar birleşiyordu; üçüncü kol ise Tanrı Dağları’nın (Tian Shan) kuzeyinden geçerek Turfan, Talgar ve Almatı (günümüzde Kazakistan’ın güneydoğusunda yer alır) üzerinden ilerliyordu. Kaşgar’ın batısında rotalar tekrar ayrılıyordu: Güneydeki kol Alay Vadisi üzerinden Termez’e (modern Özbekistan) ve Balkh’a (Afganistan) yöneliyordu; diğer kol ise Fergana Vadisi’ndeki Kokand (günümüz doğu Özbekistan) üzerinden geçerek Karakum Çölü’nü aşıp batıya ilerliyordu. Bu iki güzergâh, antik Merv (günümüzde Türkmenistan) yakınlarında güney rotasıyla birleşiyordu. Kuzey rotasının başka bir kolu ise Aral Gölü’nün kuzeybatısına yönelip Hazar Denizi’nin kuzeyinden geçerek Karadeniz’e ulaşıyordu.

Kervanların kullandığı bu kuzey İpek Yolu, Çin’e şu gibi ürünleri getiriyordu: İran’dan hurma, safran tozu ve antep fıstığı; Somali’den günnük (frankincense), öd ağacı (aloes) ve mür; Hindistan’dan sandal ağacı; Mısır’dan cam şişeler ve dünyanın diğer bölgelerinden pahalı ve arzu edilen mallar. Buna karşılık, Çin’den ipek brokar, lake eşya ve porselen gönderiliyordu.

Güney Rotaları

Güney rota ya da Karakurum rotası, esas olarak Çin’den Karakurum Dağları üzerinden geçen tek bir güzergâhtı. Günümüzde bu rota, Çin ile Pakistan’ı birbirine bağlayan asfalt Karakurum Karayolu olarak varlığını sürdürmektedir. Bu rota batıya doğru ilerlerken, güney yönlü yan kollar da içeriyordu; böylece yolcular yolculuğun bir kısmını deniz yoluyla tamamlama imkânı bulabiliyordu.

Bu yüksek dağları aşan rota, kuzey Pakistan’dan geçerek Hindu Kush Dağları’nı aşıyor ve Afganistan’a ulaşıyordu; burada kuzey rota ile Türkmenistan’daki antik Merv kenti civarında birleşiyordu. Merv’den itibaren güney rota, neredeyse düz bir hat izleyerek İran’ın dağlık kuzey bölgesinden, Mezopotamya’dan ve Suriye Çölü’nün kuzey ucundan geçerek Levant bölgesine (Doğu Akdeniz kıyıları) ulaşıyordu. Buradan Akdeniz ticaret gemileri İtalya’ya düzenli seferler yaparken, kara yolları ya kuzeye, Anadolu’ya ya da güneye, Kuzey Afrika’ya yöneliyordu.

Bir başka kol ise Herat’tan başlayarak Susa’ya, oradan da Basra Körfezi’nin ucundaki Charax Spasinu antik limanına ulaşıyor; oradan Petra ve İskenderiye’ye (Alexandria) kadar uzanıyor, ardından bu mallar Doğu Akdeniz limanlarından gemilerle Roma’ya taşınıyordu.

Güneybatı Rotaları

Güneybatı rotası, Ganj/Brahmaputra Deltası olarak kabul edilmektedir ve bu bölge iki binden fazla yıldır uluslararası ilginin odağındadır. 1. yüzyıl Romalı yazarı Strabon, bu deltadaki topraklardan söz ederken şöyle der: “Şu anda Mısır’dan Ganj’a kadar seyahat eden tüccarlar yalnızca özel şahıslardır.” Bu yorumlar dikkat çekicidir, çünkü Bangladeş’teki Wari-Bateshwar antik kentinde Roma boncukları ve başka malzemeler bulunmuştur. Bu şehir, Bronz Çağı’ndan da daha eski köklere sahiptir ve bugün Eski Brahmaputra Nehri kıyısında yavaş yavaş kazılmaktadır.

Ptolemaios’un Ganj Deltası haritası, şaşırtıcı derecede isabetlidir. Bu, onun bilgi kaynaklarının Brahmaputra Nehri’nin Himalayalar’dan geçip Tibet’te batıya kıvrılarak kaynağına kadar olan yolunu bildiğini gösterir. Bu delta, kuşkusuz Ortak Çağ’dan (MS) çok daha önce de büyük bir uluslararası ticaret merkeziydi. Tayland ve Cava Adası gibi yerlerden gelen mücevherler ve mallar burada ticarete konu olmuştu.

Çinli arkeoloji yazarı Bin Yang ve ondan önceki bazı araştırmacılar, özellikle Janice Stargardt, bu ticaret güzergâhının Sichuan–Yunnan–Burma (Myanmar)–Bangladeş rotası olduğunu güçlü biçimde savunurlar. Bin Yang’a göre, özellikle 12. yüzyıldan itibaren, Yunnan bölgesinden (altın ve gümüş bakımından zengin) çıkarılan değerli madenler, Kuzey Burma üzerinden Bangladeş’e taşınıyordu. Bu, ‘Ledo rotası’ olarak bilinen antik güzergâhı kullanıyordu.

Wari-Bateshwar, Mahasthangarh, Bhitagarh, Bikrampur, Egarasindhur ve Sonargaon gibi antik Bangladeş şehirlerinden elde edilen kanıtlar, bu rotada yer alan önemli uluslararası ticaret merkezleri olduklarını göstermektedir.

Deniz Rotaları

Deniz İpek Yolu ya da Deniz Ticareti Yolu, tarihi İpek Yolu’nun deniz üzerinden geçen bölümüdür. Bu rota, Güneydoğu Asya, Doğu Asya, Hint Alt Kıtası, Arap Yarımadası, Doğu Afrika ve Avrupa’yı birbirine bağlamıştır. MÖ 2. yüzyılda başlamış ve MS 15. yüzyıla kadar gelişerek varlığını sürdürmüştür.

Bu yol ağı başlangıçta, Güneydoğu Asya’daki Avustronezya denizcileri tarafından kurulmuş ve işletilmiştir. Bu denizciler, uzun mesafeli yolculuklara uygun, tahtaları dikilerek ve bağlanarak yapılmış büyük ticaret gemileriyle okyanusları aşmıştır. Ayrıca, bu rotayı Arap ve Fars tüccarlarının dhow adı verilen gemileri ve Güney Asyalı Tamil tüccarlar da kullanmıştır. Çin ise özellikle 10. yüzyıldan itibaren kendi ticaret gemilerini (chuán) inşa etmeye başlamış ve bu rotalarda faaliyet göstermiştir.

Bu deniz yolu ağı, daha önceki Avustronezya yeşim ticaret yollarını ve baharat ticareti ağlarını izleyerek gelişmiştir. Ayrıca, Güneydoğu Asya, Güney Asya ve Batı Asya’daki denizcilik geleneklerinin üzerine kurulmuştur.

Avustronezya deniz imparatorlukları, özellikle Malakka ve Bangka boğazları, Malay Yarımadası ve Mekong Deltası çevresindeki bölgelerde doğu Deniz İpek Yolu’nun ticaret akışını kontrol ediyordu. Ana rotalar, Giao Chỉ (Tonkin Körfezi) ve Guangzhou (Güney Çin) gibi noktalara ulaşıyordu; 10. yüzyıldan itibaren Quanzhou da bu ağın önemli bir durağı hâline geldi. İkincil rotalar ise Tayland Körfezi kıyıları, Java Denizi, Celebes Denizi, Banda Denizi ve Sulu Denizi’nden geçerek kuzey Filipinler ve Tayvan üzerinden ana rotaya yeniden bağlanıyordu. Bu yollar, sınırlı da olsa Doğu Çin Denizi ve Sarı Deniz ile de bağlantılıydı.

Rotanın batı bölümündeki ana hat, Sumatra’nın kuzey ucundan (ya da Sunda Boğazı üzerinden) Sri Lanka, Güney Hindistan, Bangladeş ve Maldivlere uzanırdı. Buradan ayrılan kollar, Umman Körfezi (Basra Körfezi’ne) ve Aden Körfezi (Kızıldeniz’e) üzerinden ticareti devam ettirirdi. Diğer kollar, Bengal Körfezi, Arap Denizi ve Doğu Afrika kıyıları boyunca Zanzibar, Komor Adaları, Madagaskar ve Seyşellere kadar uzanırdı.

“Deniz İpek Yolu” terimi modern bir adlandırmadır ve karasal İpek Yolu’yla olan benzerliğinden ötürü bu şekilde adlandırılmıştır. Tıpkı kara rotaları gibi, bu antik deniz yollarının büyük kısmı tarih boyunca özel bir adı yoktu. Adına rağmen bu deniz yolu yalnızca ipek ya da Asya malları ile sınırlı değildi; çok çeşitli ürünlerin geniş bir coğrafyada değiş tokuşu söz konusuydu.

Deniz İpek Yolu, kara İpek Yolu’ndan birçok açıdan farklıydı ve sadece onun bir uzantısı olarak görülmemelidir. Deniz yolunu kullanan tüccarlar, kara yolundaki gibi bölgesel aktarmalara değil, baştan sona kesintisiz yolculuklara çıkabiliyorlardı. Gemiler, kervanlara göre çok daha büyük miktarda mal taşıyabiliyor, böylece her ticaret daha yüksek ekonomik etki yaratıyordu. Taşınan mallar da karasal yoldakilerden farklıydı. Deniz tüccarları, kara yolundakilerin aksine siyasi istikrarsızlıklardan fazla etkilenmez; çatışmalı bölgeleri kolayca bypass edebilirlerdi. Ancak hava koşulları ve korsanlık gibi farklı tehditlerle karşı karşıya kalırlardı.

İpek Yolunun Tarihçesi

Orta Avrasya, antik çağlardan beri at yetiştiriciliği ve binicilik geleneğiyle tanınır. Orta Avrasya’nın kuzey bozkırlarından geçen bozkır güzergâhı (Steppe Route), İpek Yolu’ndan çok daha önce kullanılmaktaydı. Kazakistan’daki Berel mezarlığı gibi arkeolojik alanlar, Arimaspi göçebelerinin yalnızca ticaret için at yetiştirmediklerini, aynı zamanda İpek Yolu boyunca yayılan son derece zarif sanat eserleri üretebilecek yetkin ustalar olduklarını göstermektedir.

MÖ 2. binyıldan itibaren, Yarkand ve Hotan bölgelerindeki nefrit yeşim madenlerinden Çin’e taşlar ihraç ediliyordu. Bu madenler, Badahşan’daki lapis lazuli ve balas yakutu (spinel) madenlerine çok uzak değildi. Bu iki bölgeyi ayıran zorlu Pamir Dağları olmasına rağmen, bu dağlar üzerinden ticaret yolları çok erken dönemlerden beri kullanılıyor gibi görünmektedir.

Tarım Havzası’nda, Yingpan’ın 200 km doğusundaki Loulan bölgesinde bulunan ve MÖ 1600’e kadar tarihlenen mumyalardan elde edilen genetik çalışmalar, Doğu ile Batı arasında çok eski temaslara işaret etmektedir. Bu mumyalanmış bireyler, Hint-Avrupa dilleri konuşan halklardan olabilir. Bu diller, modern Çin’in Sincan bölgesindeki Tarım Havzası’nda uzun süre varlığını sürdürmüş, ancak kuzeydeki Hun (Xiongnu) kültürünün etkisiyle gelen Türk dilleri ve Doğu Han Hanedanı’nın etkisiyle gelen Çin dilleriyle yer değiştirmiştir.

MÖ 1070’e tarihlenen ve Antik Mısır’da bulunan bazı kalıntıların, muhtemelen Çin ipeği olduğu düşünülüyor. Ancak ipek hızla bozunan bir madde olduğu için, bu örneğin gerçekten Çin’den mi geldiği (kültür ipeği) yoksa Akdeniz veya Orta Doğu kökenli doğal (vahşi) ipek mi olduğu tam olarak doğrulanamamaktadır. Buna rağmen Orta Asya’daki Büyük Vaha şehirleri, İpek Yolu ticaretinin işleyişinde çok önemli bir rol oynamıştır.

MÖ 8. yüzyılda, Çin ile batıdaki göçebe sınır toplulukları arasında kurulan temaslardan sonra, Orta Asya’dan Çin’e altın gelmiş ve Çinli yeşim ustaları, bozkır halklarının sanat tarzlarını taklit etmeye başlamışlardır. Özellikle hayvanların kavga ederken tasvir edildiği bozkır tarzı sanat (İskit sanatı), altın ve bronzdan yapılmış dikdörtgen kemer tokalarında, ayrıca yeşim ve sabuntaşından yapılmış versiyonlarında görülür. Almanya’daki Stuttgart yakınlarında bulunan bir elit mezarda, Antik Yunan bronzlarıyla birlikte Çin ipeği de bulunmuştur.

Karadeniz’den İç Moğolistan’a ve Çin’in Shaanxi bölgesine kadar uzanan İskit mezarlarında, hayvan figürlü sanat eserleri ve güreşçi motifli kemer tokaları bulunmuştur. Bu kültür, Macar ovalarından ve Karpat Dağları’ndan Çin’in Gansu Koridoru’na, Orta Doğu’dan Kuzey Hindistan ve Pencap’a kadar uzanarak İpek Yolu’nun gelişmesinde büyük rol oynamıştır. İskitler, Asur kralı Esarhaddon’un Mısır seferine eşlik etmiş ve onlara ait karakteristik üçgen ok uçları, güneyde Asvan’a kadar bulunmuştur.

Bu göçebe topluluklar, birçok teknolojiyi yerleşik komşularından almış; hem bu teknolojileri ele geçirmek için baskınlar düzenlemiş hem de tüccarlardan zorla vergi alarak gelir sağlamışlardır. Öte yandan, ticareti teşvik de etmişlerdir. Sogdianlar, Çin ile Orta Asya arasındaki ticaretin kolaylaştırılmasında önemli bir rol oynamış; dilleri, 4. yüzyıldan itibaren Asya ticaretinin ortak dili (lingua franca) hâline gelmiş ve 10. yüzyıla kadar etkisini sürdürmüştür.

Çin’deki Başlangıcı

İpek Yolu, Çin’in Han Hanedanı döneminde Orta Asya’daki keşifler ve fetihler yoluyla başlatıldı ve yayıldı. Akdeniz’in Fergana Vadisi’ne bağlanmasının ardından, Tarım Havzası ve Hexi Koridoru üzerinden Çin iç bölgelerine uzanan bir güzergâh açıldı. Bu genişleme, MÖ 130 civarında, Han Hanedanı’nın Orta Asya’ya gönderdiği elçiliklerle gerçekleşti. Bu elçilikler, elçi Zhang Qian’ın (başlangıçta Xiongnu’ya karşı Yuezhi halkıyla ittifak kurmak için gönderilmişti) raporlarına dayanıyordu. Zhang Qian, Fergana’daki Dayuan Krallığı’nı, Transoksiana’daki Yuezhi topraklarını, Greko-Baktriya kalıntılarının bulunduğu Daxia (Baktriya) ülkesini ve Kangju’yu doğrudan ziyaret etti. Ayrıca, gitmediği komşu ülkeler hakkında da raporlar hazırladı: Anxi (Part İmparatorluğu), Tiaozhi (Mezopotamya), Shendu (Hint altkıtası) ve Wusun gibi. Zhang Qian’ın raporu, Çin’in batıya doğru yayılmasının ve surlar inşa etmesinin ekonomik nedenlerini ortaya koydu ve İpek Yolu’nun açılmasına öncülük etti. Böylece İpek Yolu, tarihin ve dünyanın en meşhur ticaret yollarından biri haline geldi.

Çin, “Göksel Atlar Savaşı” ve Han–Xiongnu Savaşı’nı kazandıktan sonra Orta Asya’da askeri varlık kurdu ve İpek Yolu’nu uluslararası ticaretin ana yollarından biri haline getirdi. Kimilerine göre, İmparator Wu, Fergana, Baktriya ve Part İmparatorluğu gibi gelişmiş şehir uygarlıklarıyla ticari ilişkiler kurmakla ilgileniyordu. Han tarihi kaynaklarında şu şekilde geçer:

“Göklerin Oğlu (İmparator), tüm bunları duyduğunda şöyle düşündü: Fergana (Dayuan, yani ‘Büyük İyonlar’), Baktriya (Ta-Hsia) ve Part İmparatorluğu (Anxi) geniş ülkelerdir, nadir bulunan eşyalarla doludur, yerleşik halklara sahiptir ve Çin halkınınkine benzer işlerle meşguldürler. Ancak orduları zayıftır ve Çin’in zengin ürünlerine büyük değer verirler.”
(Hou Hanshu, Geç Han Tarihi)

Diğer kaynaklara göre ise, İmparator Wu’nun asıl amacı Xiongnu ile savaşmaktı ve büyük çaplı ticaret ancak Çin’in Hexi Koridoru’nu güvence altına almasının ardından başladı.

Çinliler, Orta Asya’daki Dayuan halkının sahip olduğu uzun boylu ve güçlü atlara (göksel atlar) da büyük ilgi duyuyordu. Bu atlar, göçebe Xiongnu’ya karşı savaşta hayati öneme sahipti. Çin, Han–Dayuan Savaşı’nda Dayuan’ı mağlup etti. Ardından Çin, bu ülkelere ve hatta Seleukid Suriyesi’ne kadar yılda yaklaşık on elçilik gönderdi.

Böylece Çin, Anxi (Partlar), Yancai (daha sonra Alanlarla birleşti), Lijian (Seleukid Suriyesi), Tiaozhi (Mezopotamya) ve Tianzhu (Hindistan’ın kuzeybatısı) gibi bölgelere daha fazla elçilik gönderdi. Genellikle yılda ondan fazla, en az beş-altı diplomatik heyet bu bölgelere ulaşmaktaydı.
(Hou Hanshu, Geç Han Tarihi)

Bu bağlantılar, Roma İmparatorluğu’na kadar uzanan İpek Yolu ticaret ağının başlangıcını oluşturdu.

Han Çin’i, Orta Asya’da birkaç kez sefer düzenledi ve Han askerleri ile Roma lejyonerleri arasında doğrudan karşılaşmalar yaşandı (muhtemelen Xiongnu tarafından esir alınmış ya da paralı asker olarak alınmış lejyonerler). Özellikle MÖ 36’daki Sogdiana Savaşı’nda böyle bir karşılaşma kaydedilmiştir. Bu gibi temaslarla, Çin yaylı mancınık teknolojisinin Roma dünyasına geçtiği düşünülür. Yine de alternatif olarak bu teknoloji Yunan gastraphetes’inden de kaynaklanmış olabilir.
R. Ernest Dupuy ve Trevor N. Dupuy şöyle der:

“MÖ 36’da, Jaxartes Nehri’nin batısında Çin’in Orta Asya’ya yaptığı bir seferde, Roma lejyonerlerinden oluşan bir birlikle karşılaşılmış ve bu birlik mağlup edilmiştir. Bu Romalılar, muhtemelen Marcus Antonius’un Part seferine katılmış birliklerdi. Sogdiana (günümüz Buhara), Oxus Nehri’nin doğusunda, Polytimetus Nehri üzerinde bulunuyordu ve burası, Roma güçlerinin Asya’da ulaştığı en doğu noktadır. Çinlilerin zaferindeki temel etken, arbaletlerinin Roma zırhını ve kalkanlarını kolayca delmesiydi.”

Han ordusu, İpek Yolu’nu tehdit eden göçebe Xiongnu eşkıyalarına karşı düzenli olarak güvenlik sağlıyordu. Han generali Ban Chao, MS 1. yüzyılda 70.000 kişilik atlı ve hafif piyade ordusuyla, Tarım Havzası’na kadar ulaştı. Daha sonra Pamir Dağları’nı geçerek Hazar Denizi kıyılarına ve Part sınırlarına kadar ilerledi. Buradan, Roma’ya (Daqin) elçi olarak Gan Ying gönderildi. Çin’in Tarım Havzası’nda yerleşimler kurması ve Dayuan, Part ve Baktriya ülkeleriyle diplomatik ilişkiler kurmasıyla birlikte, MÖ 1. yüzyıldan itibaren İpek Yolu resmen oluştu. İpek Yolları, insanların mallar ve kültür alışverişi yapmasını sağlayan karmaşık bir ticaret ağı idi.

Deniz İpek Yolu, büyük olasılıkla 1. yüzyılda, Çin’in kontrolündeki Giao Chỉ (günümüzde Vietnam, Hanoi civarı) merkezli olarak açıldı. Bu rota, Hindistan ve Sri Lanka kıyılarındaki limanlar üzerinden, Roma Mısırı ve Kızıldeniz’in kuzeydoğusundaki Nabatea limanlarına kadar uzanıyordu. Çin’de bulunan en eski Roma cam kâsesi, Guangzhou’daki Batı Han dönemine ait bir mezarda ortaya çıkarıldı ve MÖ 1. yüzyıl başlarına tarihleniyor. Bu da Roma mallarının Güney Çin Denizi yoluyla ithal edildiğini gösteriyor.

Çin hanedanlık tarihlerine göre, bu bölge aracılığıyla Roma elçilikleri Çin’e ulaşmıştır. İlk elçilik, MS 166 yılında, Marcus Aurelius ve Han İmparatoru Huan döneminde gerçekleşmiştir. Doğu Han dönemine ait (MS 25–220) Luoyang, Nanyang ve Nanjing gibi iç bölgelerde de Roma cam eşyaları bulunmuştur.

Roma İmparatorluğu Dönemi

MÖ 30 yılında Roma’nın Mısır’ı fethetmesinden kısa bir süre sonra, Çin, Güneydoğu Asya, Hindistan, Orta Doğu, Afrika ve Avrupa arasında benzeri görülmemiş ölçekte düzenli iletişim ve ticaret gelişti. Roma İmparatorluğu, daha önceki Helenistik güçlerden ve Araplardan devraldığı, İpek Yolu’nun bir parçası olan doğu ticaret yollarını kontrol altına aldı. Bu yollar üzerindeki hâkimiyet sayesinde, Roma vatandaşları yeni lüks ürünlere erişti ve imparatorluğun refahı arttı.

Kore’deki Silla Krallığı’nın başkenti Gyeongju’da bulunan Roma tarzı cam eşyalar, Roma eserlerinin Kore Yarımadası’na kadar ticaret yoluyla ulaştığını göstermektedir. MÖ 130’da Eudoxus of Cyzicus tarafından başlatılan Greko-Roma ve Hindistan arasındaki ticaret, zamanla büyüdü ve Strabon’un (II.5.12) bildirdiğine göre, Augustus dönemine gelindiğinde, her yıl Roma Mısır’ındaki Myos Hormos limanından Hindistan’a kadar 120 gemi yola çıkıyordu. Roma İmparatorluğu, Hindistan’ın batı kıyısı boyunca ilerleyen ticaret yollarını Barygaza (günümüzde Bharuch) ve Barbarikon (günümüzde Karaçi yakınlarında) gibi limanlar aracılığıyla Orta Asya’daki İpek Yolu’na bağladı. Bu Hint Okyanusu ticaret rotasına dair antik bir seyahat rehberi, MS 60 yılında yazılmış olan “Erythra Denizi Periplusu” adlı Yunanca eserdir.

Hint sanatı da İtalya’ya ulaşmıştır: 1938 yılında, Pompeii kalıntılarında (MS 79’da Vezüv Yanardağı patlamasında yok olan şehir) “Pompeii Lakşmisi” bulunmuştur.

Maës Titianus’un seyahat grubu, İpek Yolu üzerinde Akdeniz dünyasından doğuya en uzak noktaya ulaşmıştır. Bu seyahat, muhtemelen ticari ilişkileri düzenlemek ve aracıların rolünü azaltmak amacıyla, Roma ile Partlar arasındaki savaşlara verilen geçici bir ara sırasında gerçekleştirilmiştir; zira Partlar, İpek Yolu üzerindeki hareketi sıkça engelliyordu. Kıtalararası ticaret ve iletişim, düzenli, örgütlü ve “Büyük Güçler” tarafından korunan bir hâl aldı.

Kısa sürede Roma İmparatorluğu ile yoğun bir ticaret başladı. Bu durum, Roma’nın Çin ipeğine duyduğu hayranlıkla da belgelenmiştir. (Bu ipek, Partlar aracılığıyla tedarik edilmekteydi.) Romalılar başlangıçta ipeğin ağaçlardan elde edildiğini sanıyorlardı. Bu yanlış inanç, Seneca’nın “Phaedra” adlı eserinde ve Virgil’in “Georgics” adlı şiirinde de görülür. Ancak Plinius Secundus (Yaşlı Plinius) gerçeği biliyordu. “Doğal Tarih” adlı eserinde, ipek böceğinden şöyle bahseder:

“Örümcekler gibi ağ ören bu canlılar, kadınların giydiği lüks bir kumaş olan ipeği üretir.”

Romalılar ipek dışında baharat, cam eşyalar, parfümler gibi ürünlerle de ticaret yaptı.

Bir Batılı yolcu devesiyle (Kuzey Wei Hanedanı, MS 386–534)

Zamanla, Romalı zanaatkârlar iplik yerine Çin ve Kore’deki Silla Krallığı’ndan gelen sade ipek kumaşları kullanmaya başladılar. Çin zenginliği arttı; çünkü ipek ve diğer lüks mallar Roma İmparatorluğu’na satılıyor, Roma’daki zengin kadınlar bu ipeklerin güzelliğine hayran kalıyordu. Ancak bu tüketim, Roma Senatosu’nun endişesine yol açtı. Senato, ekonomik ve ahlaki gerekçelerle ipek giyimini yasaklayan bir dizi kararname çıkardı. Çin ipeği ithalatı, büyük miktarda altının dışa akmasına neden olmuştu ve ipek giysiler dejenere ve ahlaksız bulunuyordu. Bir Romalı yazar şöyle yakınır:

“Bunlara kıyafet denirse eğer, vücudu örtmeyen, hatta namusu bile gizlemeyen bu ipek giysileri görebiliyorum. … Bir kadının çıplak bedeni, onunla evli adamdan çok yabancılara aitmiş gibi ortada. Sadakatsiz kadının vücudu, ince elbisesinden rahatlıkla görünürken, zavallı hizmetçi kızlar gece gündüz bu elbiseler için uğraşır.”

Batı Roma İmparatorluğu, Asya mallarına olan yüksek talebine rağmen, 5. yüzyılda çöktü.

1. ve 3. yüzyıllar arasında Orta Asya ve Kuzey Hindistan’ın Kuşan İmparatorluğu altında birleşmesi, Baktriya ve Taxila’daki güçlü tüccarların rolünü pekiştirdi. Bu tüccarlar, çok kültürlü etkileşimleri teşvik etti. MS 2. yüzyıla ait Begram gibi arkeolojik alanlarda, Greko-Roma dünyasından, Çin’den ve Hindistan’dan ürünler içeren hazineler, bu kültürel karışımı göstermektedir.

İpek Yolu ticareti yalnızca tekstil, mücevher, metal ve kozmetik ürünleri içermiyordu; aynı zamanda köle ticareti de vardı. Bu ticaret, İpek Yolu köle ticaretiyle, Buhara köle pazarı ve Karadeniz köle ticareti, özellikle de kadın köleler ile bağlantılıydı.

Bizans İmparatorluğu Dönemi

Bizanslı Yunan tarihçi Prokopios, iki Nasturi Hristiyan keşişin sonunda ipeğin nasıl üretildiğini keşfettiğini belirtmiştir. Bu keşfin ardından, Bizans İmparatoru I. Justinianos (527–565 yılları arasında hüküm sürdü) tarafından keşişler casus olarak Konstantinopolis’ten Çin’e ve geri gönderilmiş, ipekböceği yumurtalarını çalarak Akdeniz’e, özellikle Kuzey Yunanistan’daki Trakya’ya, ipek üretimini getirmişlerdir. Bu durum Bizans İmparatorluğu’na Orta Çağ Avrupa’sında ipek üretiminde tekel sağlamıştır. 568 yılında, Bizans İmparatoru II. Justinus, Birinci Göktürk Kağanlığı’nın hükümdarı İstämi’yi temsil eden bir Soğd elçiliği tarafından selamlanmıştır. Bu elçilik, Bizanslılarla Sasani İmparatoru I. Hüsrev’e karşı bir ittifak kurmuştur. Bu ittifak sayesinde Bizanslılar Sasani tüccarlarını devre dışı bırakarak Çin ipeğini doğrudan Soğdlardan temin edebilmiştir. Bu noktada Bizanslılar Çin’den ipekböceği yumurtalarını temin etmiş olsalar da, Çin ipeğinin kalitesi hâlâ Batı’da üretilenlerden çok daha üstündü. Bu durum, Shanxi eyaletindeki bir Çin mezarında, Sui Hanedanı (581–618) dönemine tarihlenen II. Justinus’a ait sikkelerin bulunmasıyla daha da vurgulanmaktadır.

Çin kaynaklarında, birkaç Bizans imparatorundan biri olarak Tang Hanedanı’na elçilik gönderen ilk kişi olarak adı geçen II. Konstans’a (641–648 yılları arasında hüküm sürdü) ait sikke.

Çin Tang Hanedanı’nın (618–907) tarihini anlatan hem Eski Tang Kitabı hem de Yeni Tang Kitabı, Fu-lin (拂菻; yani Bizans İmparatorluğu) adıyla anılan yeni bir devletten bahseder. Bu devletin, daha önce Daqin (大秦; yani Roma İmparatorluğu) olarak bilinen devletle neredeyse aynı olduğu kaydedilmiştir. Tang döneminde Fu-lin tarafından gönderilen birçok elçilik kaydedilmiştir. Bunlardan ilki, II. Konstans’ın (Çince’ye “Bo duo li – 波多力” olarak çevrilmiş, lakabı “Kōnstantinos Pogonatos”tan türetilmiştir) 643 yılında Tang İmparatoru Taizong’un sarayına gönderdiği iddia edilen elçiliktir. Song Hanedanı Tarihi, son elçiliğin 1081 yılında ulaştığını ve muhtemelen VII. Mikhail Doukas (adı ve unvanı Michael VII Parapinakēs Caesar’ın Çince transliterasyonu olan “Mie li yi ling kai sa – 滅力伊靈改撒”) tarafından Song Hanedanı İmparatoru Shenzong’un sarayına gönderildiğini belirtir.

Yuan Hanedanı Tarihi, Bizanslı bir adamın Khanbaliq’te (bugünkü Pekin) Kubilay Han’ın sarayında önde gelen bir astronom ve hekim olduğunu ve kendisine “Fu-lin Prensi” (Çince: 拂菻王; Fú lǐn wáng) unvanının verildiğini iddia eder. Çin’deki evi Khanbaliq’ten yola çıkan Uygur Nasturi Hristiyan diplomat Rabban Bar Sauma, Kubilay Han’ın yeğeni Argun’un temsilcisi olarak görev yapmış ve Avrupa boyunca seyahat ederek İngiltere Kralı I. Edward, Fransa Kralı IV. Philippe, Papa IV. Nikolaus ve Bizans İmparatoru II. Andronikos Palaiologos ile askeri ittifak kurmaya çalışmıştır. II. Andronikos’un, Cengiz Han’ın torunlarıyla evli olan iki üvey kız kardeşi vardı. Bu durum onu, Yuan Hanedanı’nın Pekin’deki hükümdarı Kubilay Han ile akraba yapmıştır.

Ming Hanedanlığı Tarihi, Ming Hanedanlığı’nı kuran Hongwu İmparatoru’nun (1368–1644), Eylül 1371’de Bizans sarayı olan V. İoannis Palaiologos’a, yeni hanedanın kurulduğunu bildiren bir ferman göndermek üzere Nieh-ku-lun (捏古倫) adlı sözde bir Bizanslı tüccarı görevlendirdiğini kaydeder. Friedrich Hirth (1885), Emil Bretschneider (1888) ve daha yakın dönemde Edward Luttwak (2009), bu kişinin aslında Papa XXII. John tarafından önceki başpiskopos John of Montecorvino’nun yerine Khanbaliq’e gönderilen Katolik piskopos Nicolaus de Bentra olduğunu düşünmektedir.

Tang Hanedanlığı Dönemi

İpek Yolu her ne kadar ilk olarak Han İmparatoru Wu (MÖ 141–87) döneminde oluşturulmuş olsa da, 639 yılında Tang İmparatorluğu tarafından Hou Junji’nin Batı Bölgeleri fethetmesiyle yeniden açıldı ve yaklaşık kırk yıl boyunca açık kaldı. 678 yılında Tibetlilerin bölgeyi ele geçirmesiyle kapandı; ancak 699 yılında İmparatoriçe Wu döneminde, Tang’ın 640 yılında kurmuş olduğu Anxi’nin Dört Garnizonu’nu yeniden ele geçirmesiyle İpek Yolu tekrar açıldı ve Çin, kara yolu üzerinden yeniden Batı’ya doğrudan bağlandı.

Tanglar, 722 yılında Tibetlilerden Gilgit Vadisi üzerinden geçen hayati ticaret yolunu ele geçirdi; 737 yılında Tibetlilere kaptırdılar, ancak ardından Goguryeolu General Gao Xianzhi komutasında tekrar kontrol altına aldılar.

Türkler Ordos bölgesine (eski Hun toprakları) yerleştikleri sırada, Tang yönetimi Orta Asya bozkırlarında askeri hâkimiyet politikası benimsedi. Tang Hanedanı (Türk müttefikleriyle birlikte) 640’lı ve 650’li yıllarda Orta Asya’yı fethetti ve kontrol altına aldı. Yalnızca İmparator Taizong döneminde, Göktürklere karşı büyük seferler düzenlendiği gibi, Tuyuhun, vaha devletleri ve Xueyantuo’ya karşı da ayrı ayrı askeri harekâtlar başlatıldı. İmparator Taizong döneminde, Tang generali Li Jing, Doğu Göktürk Kağanlığı’nı fethetti. İmparator Gaozong döneminde ise, Tang generali Su Dingfang, Bizans İmparatorluğu’nun önemli müttefiki olan Batı Göktürk Kağanlığı’nı fethetti. Bu fetihlerin ardından Tang Hanedanı, İpek Yolu üzerinde stratejik bir bölge olan Xiyu’yu tamamen kontrolü altına aldı. Bu gelişme, Tang Hanedanı’nın İpek Yolu’nu yeniden açmasına yol açtı; bu yol, birçok tarihî kaynakta “Tang-Tubo Yolu” (“Tang-Tibet Yolu”) olarak geçmektedir.

Tang Hanedanı, ikinci bir “Pax Sinica” (Çin Barışı) dönemini tesis etti ve İpek Yolu, altın çağını yaşadı. Bu dönemde, Pers ve Soğd tüccarları, Doğu ile Batı arasındaki ticaretten büyük ölçüde faydalandı. Aynı zamanda Çin İmparatorluğu, yabancı kültürlere açık bir yaklaşım sergileyerek, özellikle şehir merkezlerinde son derece kozmopolit bir yapıya kavuştu.

Kara yolu ticaretinin yanı sıra, Tang Hanedanı deniz yolu üzerinden ilerleyen bir İpek Yolu da geliştirdi. Çinli elçilerin Hint Okyanusu üzerinden Hindistan’a yelken açmaları muhtemelen MÖ 2. yüzyıla kadar uzansa da, Tang Hanedanı döneminde Çin’in denizlerdeki varlığı oldukça güçlendi. Bu dönemden itibaren Çin gemileri Basra Körfezi ve Kızıldeniz üzerinden Pers, Mezopotamya (günümüz Irak’ında Fırat Nehri boyunca), Arabistan, Mısır, Aksum (Etiyopya) ve Afrika Boynuzu’ndaki Somali’ye kadar ulaşmıştır.

Türklerin İpek Yoluna Etkileri

İpek Yolu, bölgeler arası ticaret sayesinde ortaya çıkan erken bir siyasi ve kültürel bütünleşme olgusunu temsil eder. Altın çağında, Macarlar, Ermeniler ve Çinliler gibi çok çeşitli toplulukları birbirine bağlayan uluslararası bir kültürü sürdürebilmiştir. İpek Yolu, batıda Bizans İmparatorluğu döneminde; Nil-Oksus bölümünde Sasani İmparatorluğu’ndan İlhanlılar dönemine kadar; ve Çin bölgesinde Üç Krallıklar döneminden Yuan Hanedanı’na kadar olan süreçte zirveye ulaştı. Doğu ile Batı arasındaki ticaret aynı zamanda Hint Okyanusu üzerinden, Mısır’daki İskenderiye ile Çin’deki Guangzhou arasında da gelişti. Bu süreçte, Sasani dönemine ait Pers sikkeleri, ipek ipliği ve kumaşları kadar değerli birer para birimi olarak kullanıldı.

İpek Yolu’nun güçlü bütünleştirici dinamikleri bir yandan, aktardığı değişim etkileri diğer yandan, bu güzergâh boyunca daha önce izole şekilde yaşayan kabile toplumlarını ve barbar kültürel gelişime sahip göçebe toplulukları, bu ticaret yolları ile bağlı olan medeniyetlerin zenginlikleri ve fırsatlarına çekti. Bu topluluklar zamanla yağmacı ya da paralı asker olarak rol almaya başladılar. “Pek çok barbar kabile, zengin şehirleri ve verimli toprakları fethedecek kadar yetkin savaşçılar hâline geldi ve güçlü askerî imparatorluklar kurdu.”

Dördüncü yüzyıldan 8. yüzyıla kadar doğu-batı ticaretine Sogdlar hâkim oldu. Orta Asya’nın başlıca kervan tüccarları onlardı. A.V. Dybo, “tarihçilerin görüşüne göre, Büyük İpek Yolu’nun asıl itici gücü yalnızca Sogdlar değil, sıkça karışık ailelerden gelen Sogd-Türk kültürünün taşıyıcılarıydı” şeklinde belirtmiştir.

İpek Yolu, Kuzey Çin’de göçebe kökenli askerî devlet kümelerinin ortaya çıkmasına, Nasturîlik, Maniheizm, Budizm ve daha sonra İslam gibi dinlerin Orta Asya ve Çin’e girmesine zemin hazırlamıştır.ü

İslam Zamanları

Emevîler döneminde, Şam, büyük bir ticaret merkezi olarak Tizpon’un yerini aldı. Ancak Abbâsîler, Bağdat şehrini inşa ederek İpek Yolu üzerindeki en önemli şehir hâline getirdi.

İpek Yolu’nun görkemli döneminin sonunda, güzergâhlar, tarihin en büyük kıtasal imparatorluğu olan Moğol İmparatorluğu’nu meydana getirdi. Bu imparatorluğun siyasi merkezleri, İpek Yolu boyunca dizilmişti: Kuzey Çin’de Pekin, Orta Moğolistan’da Karakurum, Maveraünnehir’de Semerkand, Kuzey İran’da Tebriz. Bu merkezler, daha önce sadece maddi ve kültürel mallarla gevşek şekilde bağlantılı olan bölgelerin siyasi birleşimini sağladı.

Sekizinci yüzyılda, İslam dünyası Emevî Halifeliği döneminde Orta Asya’ya yayıldı. Ardıl halifelik olan Abbâsîler, 751 yılında Talas Savaşı’nda Çin’in batıya doğru ilerlemesini durdurdu (günümüz Kırgızistan’ındaki Talas Nehri yakınlarında). Ancak 755–763 yılları arasında yaşanan yıkıcı An Lushan İsyanı ve Batı Bölgeleri’nin Tibet İmparatorluğu tarafından ele geçirilmesi sonucunda, Tang Hanedanı Orta Asya’daki denetimini yeniden sağlayamadı. Dönemin Tang yazarları, bu noktadan sonra hanedanın gerilemeye başladığını kaydeder. 848 yılında, Tang komutanı Zhang Yichao sadece Gansu’daki Hexi Koridoru ve Dunhuang’ı Tibetlilerden geri almayı başarabildi.

Buhara (şimdiki Özbekistan) merkezli Pers kökenli Samanîler (819–999), Sogdların ticaret mirasını sürdürdü. 10. yüzyılın sonlarına doğru ticaretteki kesintiler, Türk kökenli İslamî Kara-Hanlılar’ın Orta Asya’daki fetihleriyle azaldı. Ancak Orta Asya’daki Nasturî Hristiyanlık, Zerdüştlük, Maniheizm ve Budizm neredeyse tamamen ortadan kayboldu.

On üçüncü yüzyılın başlarında Harezmşahlar, Moğol İmparatorluğu tarafından istila edildi. Moğol hükümdarı Cengiz Han, kuşattığı canlı ticaret şehirleri olan Buhara ve Semerkand’ı yerle bir etti. Ancak 1370 yılında Semerkand, yeni kurulan Timur İmparatorluğu’nun başkenti olarak yeniden canlandı. Türk-Moğol hükümdarı Timur, Asya’nın dört bir yanından sanatçıları ve entelektüelleri zorla Semerkand’a getirerek burayı İslam dünyasının en önemli ticaret ve kültür merkezlerinden biri hâline getirdi.

Moğol İmparatorluğu Dönemi

Moğol İmparatorluğu’nun 1207 ile 1360 yılları arasında Asya kıtası genelindeki genişlemesi, siyasi istikrarı sağladı ve İpek Yolu’nu (Karakurum ve Hanbalık üzerinden) yeniden işler hâle getirdi. Aynı zamanda dünya ticaretinde İslâm Halifeliği’nin üstünlüğüne son verdi. Moğollar ticaret yollarını kontrol altına aldıkları için bölge genelinde ticaret yeniden canlandı; ancak buna rağmen göçebe yaşam tarzlarından vazgeçmediler.

Moğol yöneticileri, Orta Asya bozkırlarında başkent kurmak istediklerinden, her fetih sonrasında yerel halkı —tüccarlar, âlimler, zanaatkârlar— imparatorluklarını inşa etmek ve yönetmek üzere görevlendirdiler. Moğollar, Avrasya kıtası genelinde karasal ve deniz yolları geliştirdiler; batıda Karadeniz ve Akdeniz’e, güneyde Hint Okyanusu’na uzandılar. 13. yüzyılın ikinci yarısında Moğol himayesindeki ticaret ortaklıkları, Hint Okyanusu’nda Moğol Orta Doğusu ile Moğol Çin’i arasında gelişti.

1287–88 yıllarında Moğol diplomat Rabban Bar Sauma, Avrupa’daki sarayları ziyaret etti ve gözlemlerine dayalı ayrıntılı bir raporu Moğol yetkililere sundu. Yaklaşık aynı dönemde, Venedikli kâşif Marco Polo, İpek Yolu üzerinden Çin’e seyahat eden ilk Avrupalılardan biri oldu. Seyahatlerini anlattığı Marco Polo’nun Seyahatleri adlı eser, Batı dünyasının Uzak Doğu kültürlerine dair farkındalığını artırdı. Kendisinden önce Doğu’ya çok sayıda Hristiyan misyoner gitmişti: William of Rubruck, Benedykt Polak, Giovanni da Pian del Carpine ve Andrew of Longjumeau bunlardan bazılarıydı. Daha sonraki elçiler arasında Odoric of Pordenone, Giovanni de’ Marignolli, John of Montecorvino, Niccolò de’ Conti ve 1325–1354 yılları arasında Tebriz üzerinden İpek Yolu’nu kat eden Faslı Müslüman seyyah İbn Battûta yer alır. Bu dönemde bazı Avrupalılar Çin’de uzun süre yaşamıştır; örneğin, 1342 ve 1344 yıllarında ölen Caterina ve Antonio Vilioni adlı kardeşlere ait mezartaşları 20. yüzyılda Yangzhou’da gün yüzüne çıkarılmıştır.

On üçüncü yüzyılda, Haçlı Seferleri’nin sonraki aşamalarında Kutsal Topraklar’da askerî iş birliği sağlamak amacıyla Franko-Moğol ittifakı kurulmaya çalışıldı; bu çerçevede elçi değişimleri gerçekleşti ancak askerî iş birlikleri başarısız oldu. Nihayetinde İlhanlılar, Abbâsî ve Eyyûbî hanedanlarını yıktıktan sonra İslam’a geçti ve hayatta kalan Müslüman güç olan Memlükler ile 1323 Halep Antlaşması’nı imzaladılar.

Bazı araştırmalar, 1340’ların sonlarında Avrupa’da yı

kıma yol açan Kara Veba’nın, Moğol İmparatorluğu’nun ticaret yolları üzerinden Orta Asya veya Çin’den Avrupa’ya ulaştığını göstermektedir. Bir teoriye göre hastalık, Kuzey Türkiye’deki Trabzon limanından gelen Cenevizli tüccarlar aracılığıyla Batı Avrupa’ya taşınmıştır. Diğer pek çok veba salgınında olduğu gibi, hastalığın Orta Asya’daki dağ sıçanlarından kaynaklandığına ve İpek Yolu tüccarları tarafından Karadeniz’e taşındığına dair güçlü kanıtlar vardır.

15. Yüzyıldan Günümüze İpek Yolu

Moğol İmparatorluğu’nun parçalanması, İpek Yolu’nun siyasi, kültürel ve ekonomik birliğini zayıflattı. Türkmen göçebe beyleri, çöküş sürecindeki Bizans İmparatorluğu’ndan İpek Yolu’nun batı kısmındaki toprakları ele geçirdiler. Moğol İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra, İpek Yolu üzerindeki büyük siyasi güçler ekonomik ve kültürel olarak birbirinden ayrıldı. Bölgesel devletlerin belirginleşmesiyle birlikte, göçebe güçlerin zayıflaması da dikkat çekicidir; bu durum kısmen Kara Veba’nın yıkıcı etkisi, kısmen de barutla donatılmış yerleşik medeniyetlerin baskısıyla gerçekleşti.

Avrupa-Asya ticaretinin mümkün kılınmasında Ermenilerin rolü dikkate değerdir; çünkü Ermenistan bu iki bölge arasındaki geçiş yollarının kesişiminde yer alıyordu. Ermeniler, bu bölgedeki neredeyse tüm ticaret yolları üzerinde tekel sahibiydi ve büyük bir ticaret ağına sahiptiler. 1700 ile 1765 yılları arasında, İran ipeğinin tamamı Ermeniler tarafından ihraç ediliyordu. Ayrıca Türkiye ve İran’dan kuru üzüm, kahve çekirdeği, incir, Türk ipliği, deve tüyü, çeşitli değerli taşlar, pirinç gibi ürünleri de ihraç ediyorlardı.

İran’da günümüze kalan çok sayıdaki Safevî kervansarayından biri olan ve Büyük Horasan bölgesinin merkezi İpek Yolu şehirlerinden biri olan Nişabur’da yer alan bu kervansaray, dönemin ticaret hayatına tanıklık etmektedir. İpek ticareti, 1720’lerde Safevî İmparatorluğu’nun çöküşüne kadar gelişimini sürdürmeye devam etti.

İpek Yolunun Dinlerin Yayılmasına Etkisi

Richard Foltz, Xinru Liu ve diğer bazı araştırmacılar, yüzyıllar boyunca İpek Yolu üzerindeki ticari faaliyetlerin yalnızca malların değil, aynı zamanda fikirlerin ve kültürün — özellikle de dinlerin — yayılmasını nasıl kolaylaştırdığını açıklamışlardır. Zerdüştlük, Yahudilik, Budizm, Hristiyanlık, Maniheizm ve İslam gibi dinlerin tümü, belirli dini topluluklara ve onların kurumlarına bağlı ticaret ağları aracılığıyla Avrasya boyunca yayılmıştır. Özellikle İpek Yolu üzerindeki yerleşik Budist manastırları, yabancılar için hem bir sığınak hem de yeni bir inanç sistemi sunmuştur.

Jerry H. Bentley’ye göre, İpek Yolları boyunca dinlerin ve kültürel geleneklerin yayılması, aynı zamanda senkretizme (kültürel ve dini öğelerin kaynaşması) de yol açmıştır. Bunun bir örneği, Çinlilerle Hun (Xiongnu) göçebeleri arasındaki karşılaşmadır. Bu beklenmedik kültürel temaslar, her iki tarafın da birbirinden etkilenerek uyum sağlamasına olanak tanımıştır. Hunlar, Çin’in tarım tekniklerini, giyim tarzını ve yaşam biçimini benimserken; Çinliler de Hunların askeri tekniklerini, bazı giysi stillerini, müziğini ve danslarını benimsemişlerdir. Belki de bu kültürel etkileşimler arasında en şaşırtıcı olanı, bazı Çinli askerlerin firar ederek Hun yaşam tarzını benimsemeleri ve cezalandırılma korkusuyla bozkırlarda kalmaya karar vermeleridir.

Göçebe hareketliliği, antik İpek Yolları boyunca bölgeler arası temasların ve kültürel alışverişin sağlanmasında kilit bir rol oynamıştır.

Hristiyanlığın Yayılmasına Etkisi

Hristiyanlığın yayılması, İpek Yolu üzerinde öncelikle Nestorianizm olarak bilinmiştir. 781 yılında dikilmiş yazıtlı bir stel, Nestorian Hristiyan misyonerlerinin İpek Yolu’na ulaştığını göstermektedir. Hristiyanlık hem doğuya hem batıya doğru yayılmış, bu süreçte Süryanice dilini beraberinde getirmiş ve ibadet biçimlerinin evrilmesine katkı sağlamıştır.

Budizmin Yayılmasına Etkisi

İpek Yolu aracılığıyla Budizmin Çin’e yayılması, Çin İmparatoru Ming’in (M.S. 58–75) Batı’ya bir elçi gönderdiği yarı efsanevi bir anlatıya göre 1. yüzyılda başlamıştır. Bu dönemde Budizm, Güneydoğu, Doğu ve Orta Asya’ya yayılmaya başlamıştır. Mahayana, Theravada ve Vajrayana, İpek Yolu boyunca Asya’ya yayılan üç ana Budist mezheptir.

Budist hareket, dünya dinleri tarihinde ilk büyük ölçekli misyonerlik hareketidir. Çinli misyonerler, Budizmi yerel Çinli Taoistlerle kısmen kaynaştırarak iki inanç sisteminin birbirine yaklaşmasını sağlamışlardır. Buda’nın takipçileri olan Sangha topluluğu; erkek ve kadın keşişlerden ve halktan oluşuyordu. Bu insanlar Hindistan içinde ve ötesine geçerek Budist fikirleri yaymışlardır. Sangha topluluğunun büyümesi, onu yalnızca büyük şehirlerin karşılayabileceği ölçüde maliyetli hale getirmiştir. Budizmin Çin ve Asya’nın diğer bölgelerine, özellikle Kuşanlar döneminde (1. yüzyıl ortasından 3. yüzyıl ortasına kadar) yayıldığı düşünülmektedir. Özellikle 2. yüzyılda, Kuşanların Çin’in Tarım Havzası’na doğru genişlemesiyle birlikte Budist keşişlerin Çin’e yoğun misyonerlik faaliyetleri başlamıştır. Budist yazmaları ilk olarak Part, Kuşan, Soğd ve Kuça kökenli çevirmenler tarafından Çinceye çevrilmiştir.

Budizmin İpek Yolu boyunca yayılması bazı yer değiştirmelere ve çatışmalara da yol açmıştır. Örneğin, Seleukoslar, Partlar tarafından İran ve Orta Asya’ya sürülmüştür ve böylece Partlar, Roma’nın ipek için önemli bir müşteri olduğu dönemde yeni aracı tüccarlar haline gelmiştir. Part bilginleri, Budist metinlerin Çinceye ilk çevirilerinde rol oynamışlardır. O dönemde Merv şehri Budizm açısından önemli bir merkez haline gelmiştir. Hindistan’daki Maurya hükümdarı Aşoka’nın Budizmi kabul edip onu resmî devlet dini haline getirmesi de, bu dinin İpek Yolu boyunca yayılmasını hızlandırmıştır.

4. yüzyıldan itibaren Çinli Budist hacılar da Hindistan’a giderek orijinal Budist metinlere daha iyi ulaşmaya çalışmışlardır. Fa-Hsien (395–414), Xuanzang (629–644) ve Koreli keşiş Hyecho gibi isimler bu amaçla yolculuk yapmışlardır. Özellikle Xuanzang’ın yolculukları, 16. yüzyılda yazılan ve “Batıya Yolculuk” (Journey to the West) adlı fantastik romanda kurgusal bir şekilde anlatılmıştır.

İpek Yolu’nda birçok farklı Budist okul dolaşmaktaydı. Nikaya Budizmi’nin önde gelen iki okulu olan Dharmaguptaka ve Sarvastivada, zamanla Mahayana Budizmi tarafından geride bırakılmıştır. Mahayana, özellikle Khotan bölgesinde etkili olmuş ve 1. yüzyılın sonlarında Kuzeybatı Hindistan ya da Orta Asya’da ortaya çıkmıştır. Mahayana hareketinin tam kökeni belirsizdir, ancak bazı metinlerin kuzey Pakistan’da bulunmasına karşın, ana metinlerin İpek Yolu üzerindeki Orta Asya’da yazıldığı düşünülmektedir. Mahayana Budizmi, fiziksel gerçekliğin geçiciliğine ve maddi arzulardan arınmaya vurgu yapar. Ancak bu anlayış halk tarafından her zaman kolay anlaşılmamıştır.

5. ve 6. yüzyıllarda tüccarlar Budizmin yayılmasında büyük rol oynamıştır. Budizmin ahlaki ve etik değerleri, önceki inanç sistemlerine göre daha cazip bulunmuştur. Tüccarlar, İpek Yolu boyunca Budist manastırlarını desteklemiş; manastırlar da karşılığında tüccarlara konaklama sağlamıştır. Bu durum, Budizmin farklı kültürlerle temas kurmasını ve tüccarlar aracılığıyla yeni bölgelere yayılmasını sağlamıştır. Tüccarlar ayrıca gittikleri yerlerde diasporalar kurmuş, bu topluluklar zamanla Budist kültüre dayanan merkezler haline gelmiştir.

Çin’deki yönetici sınıfların isteyerek Budizmi benimsemesi de bu dinin Çin toplumuna yayılmasında önemli bir rol oynamıştır. Ancak Budizmin İpek Yolu üzerindeki yayılması, 7. yüzyılda Orta Asya’da İslam’ın yükselmesiyle büyük ölçüde sona ermiştir.

Yahudiliğin Yayılmasına Etkisi

Yahudi inancına bağlı olanlar, doğuya doğru ilk olarak M.Ö. 559 yılında Büyük Kiros’un ordularının Babil’i fethetmesiyle Mezopotamya’dan ayrılmaya başlamışlardır. Perslerin Babil’i fethi sonrası serbest bırakılan Yahudi köleler, Pers İmparatorluğu genelinde dağılmışlardır. Bu dönemde bazı Yahudilerin doğuya, Baktriya ve Soğdiana kadar seyahat etmiş olabileceği düşünülmektedir; ancak bu erken yerleşimlere dair kesin kanıt bulunmamaktadır. Yerleştikten sonra Yahudilerin çoğunun ticaretle uğraşmaya başladığı muhtemeldir.

İpek Yolu ticaret ağlarının genişlemesiyle birlikte, Yahudi tüccarların bu ağlarda etkinliği artmıştır. Klasik çağda, ticaret malları Çin’den Roma’ya kadar ulaştığında, Orta Asya’daki Yahudi tüccarlar bu ticarete katılmak için avantajlı bir konumda olmuşlardır. Bu tüccar gruplarından biri, Galya kökenli Yahudi tüccar topluluğu olan Radanitler idi. Radanitler, Çin ile Roma arasında geniş bir ticaret ağı kurmuşlardı. Bu ticaret, Radanitlerin Hazar Türkleriyle kurdukları olumlu ilişkiler sayesinde kolaylaşmıştır. Hazarlar, Çin ile Roma arasında stratejik bir konumda bulunuyordu ve Radanitlerle ilişkileri ticari açıdan bir fırsat olarak görmüşlerdir.

Tarihçi Richard Foltz’a göre, Yahudi dini fikirlerin oluşumunda İran etkisinin, Yahudiliğin İran üzerindeki etkisinden daha fazla olduğu yönünde kanıtlar mevcuttur. Cennet (iyi insanlar için bir sonsuz mutluluk yeri), cehennem (kötüler için bir azap yeri) ve kıyamet fikri gibi inançların İran dinlerinden geldiği düşünülmektedir; çünkü bu fikirler sürgün öncesi Yahudi kaynaklarda bulunmamaktadır. Şeytan kavramının da İran mitolojisindeki kötü figür olan Angra Mainyu’dan (Ahriman) türediği ileri sürülmektedir.

Sanatın Yayılmasına Etkisi

Birçok sanatsal etki, özellikle Orta Asya üzerinden Hellenistik, İran, Hint ve Çin etkilerinin iç içe geçebildiği İpek Yolu boyunca aktarılmıştır. Bu etkileşimin en canlı örneklerinden biri Greko-Budist sanattır. Aynı zamanda ipek de sanatsal bir temsildi; dini bir sembol olarak kullanılmış, en önemlisi ise İpek Yolu boyunca ticarette para birimi olarak işlev görmüştür.

Bu sanatsal etkiler, Budizmin gelişiminde açıkça görülmektedir. Örneğin, Buda’nın insan şeklinde ilk kez tasvir edilmesi Kuşanlar dönemine rastlamaktadır. Birçok bilim insanı bu dönüşümde Yunan etkisinin rol oynadığını öne sürmektedir. Yunan ve Hint unsurlarının bu karışımı, daha sonraki Çin Budist sanatında ve İpek Yolu üzerindeki diğer ülkelerde de izlenebilir.

Sanat üretimi, doğudan batıya İpek Yolu boyunca ticareti yapılan birçok farklı ürünü içeriyordu. Bu ürünlerden biri olan lapis lazuli (lacivert taşı), içinde altın parıltıları olan mavi renkli bir taş olup, toz haline getirilerek boya pigmenti olarak kullanılmıştır.

İpek Yolunun Anılması Çalışmaları

22 Haziran 2014 tarihinde Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), İpek Yolu’nu Dünya Mirası Listesi’ne dahil etti. Bu karar, 2014 Dünya Mirası Konferansı’nda alındı. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü ise 1993 yılından bu yana, bu güzergah boyunca sürdürülebilir uluslararası turizmi geliştirmek amacıyla çalışmalar yürütüyor. Bu çalışmaların temel hedefi, barış ve karşılıklı anlayışı teşvik etmektir.

İpek Yolu’nun UNESCO tarafından Dünya Mirası ilan edilmesini anmak amacıyla, Çin Ulusal İpek Müzesi, 19–25 Haziran 2020 tarihleri arasında bir etkinlik haftası düzenledi: “İpek Yolu Haftası”.

Ayrıca, İpek Yolu’nun kültürel etkisi günümüzde de şehir planlamasına yansımış durumdadır. Kırgızistan’ın başkenti Bişkek ile Kazakistan’ın Almatı kentinde doğu–batı yönünde uzanan ana caddeler, İpek Yolu’na ithafen adlandırılmıştır:

Bişkek’te: Жибек жолу (Jibek Jolu)
Almatı’da: Жібек жолы (Jibek Joly)